قرص اورژانسی، یکی از انواع قرص‌هایی است که برای جلوگیری از بارداری استفاده می‌شود. البته کاربرد آن برای زنانی است که رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده داشته‌اند یا روش‌هایی که در حین رابطه به کار برده‌اند، موفق نبوده است. درواقع، مصرف قرص اورژانسی به زمان‌هایی ویژه اختصاص دارد و راهکاری عمومی برای پیشگیری از بارداری نیست. قرص اورژانسی با به‌تأخیر انداختن تخمک گذاری به پیشگیری از بارداری کمک می‌کند. در این مقاله شما را با انواع روش‌های اورژانسی پیشگیری از بارداری، شیوه عملکرد و روش مصرف قرص اورژانسی، رابطه قرص های اورژانسی با قرص های ضدبارداری و عوارض قرص اورژانسی ضد بارداری آشنا خواهیم کرد.

دو نوع روش اورژانسی پیشگیری از بارداری وجود دارد:

• مصرف قرص اورژانسی
• ابزار درون‌زهدانی یا آی یو دی (IUD)

قرص اورژانسی ضد بارداری چیست؟

۳ نوع قرص اورژانسی وجود دارد که می‌توان آنها را با نسخه یا بدون آن تهیه کرد. در بیشتر کشورها برای خرید قرص‌های بانسخه باید حداقل ۱۷ سال داشته باشید. تعداد مصرف که ۱ تا ۲ عدد است، به دُز و برند قرص اورژانسی بستگی دارد.

• بعضی قرص های اورژانسی حاوی هورمون هستند و لوونورژسترول نام دارند. مثل:
• قرص بدون نسخه مای‌وِی (My Way)؛
• پلن بی وان‌استپ (Plan B One–step)؛
• قرص بدون نسخه پرونتزا (Preventeza)؛
• قرص بدون نسخه (Take Action).

قرص های ضد بارداری دیگر هم می‌توانند مانع از بارداری بشوند، اما درصورتی‌که هر بار بیش از یک عدد مصرف شود. این روش نسبت به مصرف قرص‌های هورمونی لوونورژسترول، اثرگذاری کمتری دارد و باعث ایجاد حالت تهوع در فرد خواهد شد. مصرف برخی از قرص های پیشگیری از بارداری و خرید آنها باید همراه با نسخه باشد. بنابراین قبل از خرید و مصرف، بهتر است از پزشک یا پرستار درباره‌ی نوع مناسب قرص ضد بارداری مشورت بگیرید.

• نوع دیگری از قرص های ضد بارداری موسوم به اولی‌پیریستال (اِلا، اِلاوان) هم وجود دارد که برای استفاده از آن نیاز به نسخه‌ی پزشک است.

لوونورژسترول برای پیشگیری از بارداری است و برای دریافت آن محدودیت‌هایی نظیر حدنصاب سنی و نسخه وجود ندارد. قرص اِلا هم نوعی قرص ضدهورمونی و حاوی اولی‌پریستال است. اولی‌پریستال دارویی ضدهورمونی است که اثرات هورمون‌های کلیدی برای تشکیل جنین را مسدود می‌کند. این قرص را فقط با نسخه می‌توان خریداری کرد.

عملکرد و طریقه مصرف قرص اورژانسی

لوونورژسترول که قرص آن با عنوان لنووُل شناخته می‌شود، به‌شکل موقتی، مانع از آزاد شدن تخمک‌ها می‌شود و باروری را متوقف می‌کند یا باعث جلوگیری از قرار گرفتن تخمک‌های بارورشده در رحم می‌شود. نخوه مصرف قرص اورژانسی به این صورت است که باید یک عدد قرص با دُز مصرفی مشخص استفاده کرد. اثرگذاری لووتورژسترول به زمان مصرف وابسته است. هر چقدر زودتر این قرص خورده شود، امکان پیشگیری از بارداری بیشتر خواهد بود. درواقع باید آن را در اسرع وقت مصرف کنید؛ یعنی ظرف ۷۲ ساعت پس از رابطه‌ی جنسی حفاظت‌نشده. در این صورت امکان پیشگیری از بارداری به ۹۰ درصد می‌رسد.

از قرص اِلا (الاوان) هم تا ۱۲۰ ساعت بعد از رابطه‌ی جنسی می‌توان استفاده کرد. الا هم به‌شکل یک قرص با یک دُز مصرفی مشخص استفاده می‌شود.

برای پیشگیری از بارداری می‌توان از IUD هم کمک گرفت. این وسیله از قرار گرفتن تخمک‌های بارورشده در رحم ممانعت می‌کند و باید ظرف ۳ روز (برای قرص ضدبارداری لوُونِل) یا ۵ روز (برای قرص ضدبارداری الاوان) بعد از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده در رحم قرار بگیرد. این وسیله را می‌توانید در رحم نگه دارید و از آن به‌عنوان یک ابزار پیشگیری از بارداری معمول و مداوم استفاده کنید. در این صورت ممکن است، عادت ماهیانه‌تان طولانی‌تر، دردناک‌تر و شدیدتر شود. احتمال دارد که استفاده از IUD موجب ناراحتی‌هایی در شما شود، ولی مصرف مسکن‌ها، مشکلات را از بین می‌برد.

عوارض قرص اورژانسی ضد بارداری چیست؟

عوارض جانبی مصرف قرص های اورژانسی به‌شکل بلندمدت ظاهر نمی‌شوند، اما از رایج‌ترین عوارض جانبی قرص های اورژانسی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حالت تهوع؛
• درد شکمی؛
• خستگی؛
• سردرد؛
• وقوع تغییرات در عادت ماهانه (به‌جلو انداختن عادت ماهیانه و دردناک‌تر شدن آن)؛
• احساس تهوع یا دچار شدن به آن. درصورتی‌که دو ساعت بعد از مصرف لوونل یا سه ساعت بعد از مصرف الاوان دچار حالت تهوع می‌شوید یا باید دُز مصرفی را تغییر بدهید یا از IUD به‌جای قرص اورژانسی استفاده کنید.

اگر عوارض جانبی در طی چند روز بهبود پیدا نکرد باید به پرستار یا پزشک عمومی مراجعه کنید. یعنی زمانی که:

• احساس می‌کنید، باردار شده‌اید؛
• عادت ماهیانه‌تان ۷ روز به‌تأخیر افتاده است؛
• عادت ماهیانه‌تان سبک‌تر و کوتاه‌تر از معمول است؛
• در قسمت پایینی شکم، احساس درد دارید. در موارد نادری هم امکان دارد که تخمک بارورشده خارج از رحم قرار بگیرد (بارداری خارج از رحم).

برای کاهش حالت تهوع از پزشک یا داروساز مشورت بگیرید. احتمالا آنها داروهایی معرفی می‌کنند که قبل از خوردن قرص اورژانسی مصرف کنید و حالت تهوع را کاهش بدهید.

وسایل و قرص های ضدبارداری را از کجا می‌توان تهیه کرد؟

قرص های ضد بارداری یا به‌اختصار (ECPs) را می‌توان در داروخانه‌ها، مطب پزشکان، مرکز فوریت‌های پزشکی بیمارستان‌ها، مراکز سلامت زنان و… پیدا کرد. البته همان‌طور که پیش‌تر هم عنوان شد، برای تهیه‌ی لوونورژسترول، نیازی به نسخه و تجویز پزشک نیست.

چه کسانی می‌توانند از قرص اورژانسی استفاده کنند؟

بیشتر زنان می‌توانند قرص های اورژانسی مصرف کنند؛ حتی زنانی که نمی‌توانند از برخی محصولات هورمونی مانند پَچ‌های ضد بارداری یا قرص های ضد بارداری استفاده کنند. مصرف قرص های اورژانسی برای دختران زیر ۱۶ سال هم منعی ندارد.

چه کسانی از مصرف قرص اورژانسی منع می‌شوند؟

وقتی بارداری صورت گرفته باشد دیگر مصرف لوونورژسترول اثری نخواهد داشت. زنانی که از قبل باردار شده یا ممکن است باردار باشند هم نباید از اِلا استفاده کنند. اثرات مصرف این قرص‌ها روی انسان در این شرایط نامشخص است اما مطالعات روی حیوان‌ها نشان می‌دهد که مصرف این قرص‌ها موجب مرده به دنیا آمدن نوزاد می‌شود. کسانی که دچار بیماری های مزمن هستند هم باید قبل از مصرف قرص اورژانسی با پزشک مشورت کنند.

زنانی که دچار حساسیت نسبت به مواد سازنده‌ی قرص های اورژانسی هستند یا آسم دارند هم نباید از این داروها استفاده کنند. قرص های اورژانسی با برخی داروها هم تداخل پیدا می‌کند. مثل:

• برخی از داروهای گیاهی؛
• داروهای سِل، صرع و ایدز؛
• داروهای کاهش اسید معده مانند امپرازول (omeprazole)؛
• آنتی بیوتیک های نه‌چندان معروف (مثل ریفابوتین و ریفامپسین).

قرص اِلا با وجود مصرف داروهای فوق کارایی خود را از دست می‌دهد اما مصرف قرص لوونل با افزایش دُز، همچنان مقدور خواهد بود.

شیردهی در زمان مصرف قرص اورژانسی چگونه است؟

مصرف قرص لوونل در زمان شیردهی ایرادی ندارد. البته ممکن است، مقدار اندکی از هورمون‌های موجود در قرص به شیر مادر راه پیدا کند. ولی در هر حال خطری برای نوزاد به‌وجود نمی‌آید. آثار مصرف الاوان در طول شیردهی هنوز مشخص نیست. اما سازندگان این قرص‌ها به افراد پیشنهاد می‌دهند که تا یک هفته بعد از مصرف الاوان، به فرزند خود شیر ندهند.

مصرف همزمان قرص های اورژانسی و سایر قرص های ضدبارداری

در صورت وقوع موارد زیر نیاز به مصرف قرص اورژانسی وجود دارد:

• فراموش کردن مصرف قرص های ضد بارداری عادی؛
• عدم استفاده درست از حلقه یا پَچ ضد بارداری؛
• تأخیر در استفاده از وسایل ضد بارداری درون‌کاشت (مثل IUD) یا دیر شدن تزریق آمپول ضد بارداری.

در صورت مصرف قرص لوونل باید:

• قرص ضد بارداری بعدی را بخورید و ظرف ۱۲ ساعت بعد از مصرف قرص از حلقه یا پچ ضد بارداری جدید استفاده کنید.
• به استفاده از قرص های ضد بارداری به شکل معمول خود ادامه بدهید.

از سایر وسایل پیشگیری هم استفاده کنید. مثلا کاندوم برای:

• ۷ روز، درصورتی‌که از حلقه، قرص یا پچ‌های ضد بارداری (به‌جز قرص ضد بارداری کلیرا)، وسایل درون‌کاشت یا تزریقی استفاده می‌کنید.
• ۹ روز، در‌صورتی‌که قرص های ضد بارداری کلیرا (Qlaira) را مصرف می‌کنید.
• ۲ روز، درصورتی‌که فقط از قرص‌های پروژسترونی استفاده می‌کنید.

اگر قرص الاوان مصرف می‌کنید:

• حداقل ۵ روز برای خوردن قرص ضدبارداری بعدی صبر و از حلقه یا پچ جدید استفاده کنید.

از وسایل دیگر پیشگیری از بارداری مانند کاندوم‌ها تا شروع مجدد استفاده از قرص های ضد بارداری به مدت زمان اضافی زیر کمک بگیرید:

• ۷ روز، درصورتی‌که از پچ، حلقه، وسایل درون‌کاشت، تزریق یا سایر قرص های ضد بارداری (به‌جز کلیرا)‌ استفاده می‌کنید.
• ۹روز، درصورتی‌که از قرص های ضد بارداری کلیرا استفاده می‌کنید.
• ۲ روز، درصورتی‌که از قرص‌های پروژسترونی استفاده می‌کنید.

پزشک یا پرستاری متخصص در این زمینه بهتر می‌تواند به شما درباره مدت زمان استفاده از وسایل پیشگیری جانبی دیگر مشاوره بدهد.

آیا می‌توان از قرص اورژانسی قبل از رابطه‌ی جنسی استفاده کرد؟

شما می‌توانید از قرص اورژانسی پیش از برقراری رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده استفاده کنید، اگر:

• از تأثیر روش‌های دیگر پیشگیری نگران هستید؛
• روش‌های پیشگیری را به‌کار نمی‌گیرید.

بهتر است درباره مصرف قرص های اورژانسی قبل از رابطه با پزشک مشورت کنید و نسبت به روش‌های مختلف پیشگیری اطلاعات کسب کنید.

آیا قرص‌ها مانع از انتقال بیماری‌های مقاربتی می‌شوند؟

پاسخ به این پرسش منفی است. قرص اورژانسی نقشی در جلوگیری از انتقال بیماری های مقاربتی مانند ویروس HIV (ویروس بیماری ایدز) ندارد. بهترین راه برای پیشگیری از بیماری‌های مقاربتی، برقراری رابطه با افراد سالم و استفاده از کاندوم است.

ابزار درون‌زهدانی یا آی یو دی (IUD)؛ روش دیگر اورژانسی جلوگیری از بارداری

عملکرد IUD برای پیشگیری از بارداری چگونه است؟

IUD جسمی به‌شکل T و از جنس پلاستیک و مس است که پرستار یا پزشک، آن را درون رحم کار می‌گذارد. IUD با آزاد کردن مس در رحم، مانع از قرار گرفتن تخمک در رحم و بارور شدن آن می‌شود. تا پنج روز بعد از برقراری رابطه‌ی حفاظت‌نشده یا تا پنج روز بعد از اولین فرصت ممکن برای تخمک‌گذاری به‌منظور جلوگیری از بارداری می‌توان از این وسیله کمک گرفت.

عوارض جانبی IUD چیست؟

به‌ندرت بعد از استفاده از IUD مشکلی به‌وجود می‌آید اما برخی از عوارض جانبی استفاده از آن به شرح زیر است:

• درد؛
• عفونت؛
• آسیب دیدن رحم؛
• خروج IUD از رحم؛
• عادت‌ماهیانه دردناک‌تر، شدیدتر و طولانی‌تر (درصورتی‌که از IUD به‌عنوان روش پیشگیری دائمی استفاده شود).

چه کسانی می‌توانند از IUD استفاده کنند؟

بیشتر افراد، حتی کسانی که به HIV مبتلا هستند هم می‌توانند از IUD استفاده کنند. پزشک و پرستار قبل از کار گذاشتن این وسیله در رحم درباره‌ی سابقه پزشکی شما پرسش‌هایی مطرح می‌کند. در موارد زیر ممکن است، استفاده از IUD فکر خوبی نباشد:

• وجود عفونت در لگن یا عفونتی ناشی از نزدیکی که درمان نشده باشد؛
• وجود مشکلاتی در دهانه یا خود رحم؛
• خون ریزی‌های بی‌دلیل بعد از نزدیکی یا در فواصل عادت ماهیانه.

استفاده از IUD اورژانسی با هیچ دارویی تداخل پیدا نمی‌کند.

نحوه اثرگذاری روش‌های پیشگیری از بارداری

اگر بعد از برقراری رابطه‌ی جنسی از لوونورژسترول مطابق دستورالعمل استفاده شود، احتمال بارداری کاهش پیدا می‌کند. به‌کمک این قرص، ۷ زن از هر ۸ زن از بارداری خود جلوگیری می‌کنند. البته تحقیقات نشان می‌دهد که قرص نام‌برده برای زنانی که اضافه‌وزن دارند یا دچار چاقی افراطی هستند، مفید واقع نمی‌شود. این گروه از زنان بهتر است از IUD استفاده کنند.

در پژوهش‌های صورت‌گرفته، نشان داده شد که مصرف اِلا هم نرخ بارداری را از ۵/۵ و ۵/۶ درصد به ۲/۲ و ۱/۹ درصد می‌رساند. نتیجه‌ی یک تحقیق تلفیقی هم نشان داد که اثرگذاری اِلا تا ۱۲۰ ساعت بعد از رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده باقی ‌می‌ماند.

اگر بعد از مصرف قرص اورژانسی، رابطه‌ی جنسی محافظت‌نشده داشته‌اید، احتمال بارداری به قوت خود باقی می‌ماند. استفاده از این قرص‌ها به‌عنوان راهی دائمی و معمول برای پیشگیری از بارداری توصیه نمی‌شود. اما در صورت نیاز می‌توانید از آنها بیش از یک بار در چرخه‌ی عادت ماهیانه خود استفاده کنید.

اگر IUD را هم ظرف ۵ تا ۷ روز بعد از رابطه محافظت‌نشده در رحم قرار بدهید، احتمال پیشگیری از بارداری به ۹۹ درصد خواهد رسید.

پیشگیری اورژانسی در آینده چگونه خواهد بود؟

اگر از روش‌های رایج و دائمی برای پیشگیری از بارداری استفاده نمی‌کنید، احتمال دارد که به استفاده از روش‌های پیشگیری اورژانسی روی بیاورید تا از بارداری ناخواسته جلوگیری کنید. روش‌های متعدد پیشگیری می‌توانند در طولانی‌مدت، شما را از بارداری ناخواسته دور نگه دارند. مثلا:

• تزریق آمپول ضدبارداری؛
• استفاده از سیستم و ابزارهای درون‌کاشتی IUS و IUD.

برای آشنایی با موارد بیشتر می‌توانید از پزشک و پرستاران هم کمک بگیرید.

پیشگیری برای افراد زیر ۱۶ سال چگونه است؟

استفاده از وسایل پیشگیری معمولا منع سنی ندارند. ولی معمولا چنانچه فردی کم‌سن و سال برای دریافت این وسایل و داروها به پزشک و پرستاران مراجعه کند، از او خواسته می‌شود که موضوع را با والدین خود در میان بگذارد. درصورتی‌که به‌نظر برسد از فرد زیر ۱۶ سال سوءاستفاده خواهد شد، فروش و در اختیار قرار دادن این وسایل و داروها کمی سخت‌گیرانه‌تر می‌شود.